Het tienerbrein
Inleiding – H1- Leer de tiener kennen
Sommige adolescenten ontwikkelen zich snel en andere wat trager. De tiener is zo onberekenbaar,
soms met een groot zelfinzicht en dan weer overmoedig. Soms chaotisch en ongeconcentreerd en op
andere momenten prima in staat om te plannen en te organiseren. De tiener plooit zich tussen
biologie en omgeving. En hij doet dat dankzij zijn brein en dankzij de omgeving in een belangrijke
periode van zijn leven die wordt gekenmerkt door kansen en mogelijkheden, verlokkingen en
bedreigingen. Hij doet de ervaring op die nodig zijn om zich in de wereld van straks een goede plek te
verwerven. De adolescentie is een periode in het leven van jongeren die wordt gekenmerkt door
enorme veranderingen. Gedurende de adolescentie ontwikkelen zich complexe netwerken in de
hersenen, inwendige organen worden grondig verbouwd en de tiener wordt seksueel rijp. Interesse
in de wereld buiten het gezin/buurt om neemt toe net zoals de cognitieve en sociale vaardigheden. Er
zijn dus nieuwe interesses, andere ervaringen, beleving en gedrag.
6 kernstellingen:
De adolescentie is een periode van mogelijkheden en kansen, niet van onrust en
verwarring.
- Tieners worden vaak slecht neergezet terwijl het grootste deel gewoon slaagt, een opleiding
volgt of werkt. Wel is het zorgwekkend dat 1 op de 6 tieners niet lekker in hun vel zitten en
tieners intense emoties kennen.
De normale, gezonde ontwikkeling verschilt van persoon tot persoon.
- De ontwikkeling van tieners wordt gekenmerkt door perioden van groeispurten en perioden
waar het langzamer gaat. In de vroege tienertijd ontstaan secundaire kenmerken tussen
jongens en meisjes. Daarnaast wordt de microstructuur van de hersenen anders en worden
organen verbouwd. Vooral meisjes zijn rond het midden van de tienertijd seksueel rijp terwijl
de hersenen nog niet uitgerijpt zijn. Dit is pas rond je 25 e levensjaar.
De lichamelijke, cognitieve, emotionele en sociale ontwikkeling kopen gewoonlijk niet in de
pas.
- Bovenstaande processen en vaardigheden ontwikkelen zich volgens een ander tijdspad: de
rijping loopt niet gelijk op. Het patroon van ontwikkeling en rijping kan binnen een persoon
veranderen tijdens de tienertijd.
Kennis zit niet in de genen maar wordt verworven door leren en ervaring.
- DNA is een set van codes. Deze coderen voor eiwitten en zijn biochemische bouwstenen
voor de opbouw van cellen en uiteindelijk van organen van het lichaam. Het lichaam wordt
dus opgebouwd op grond van codes, het bouwplan, dat in DNA is vastgelegd. Het genetische
materiaal bepaald daarmee alleen de randvoorwaarden waarbinnen ons lichaam zich kan
ontwikkelen. Het zegt dus alleen wat het lichaam kan doen. Gedrag en functioneren zijn
afhankelijk van de omgeving waarbinnen het lichaam opgroeit en de ervaringen die worden
opgedaan.
In de adolescentie ontwikkelen zich de controlefuncties van de hersenen.
- De mens kan zich aanpassen aan de veranderende omgeving. Cognitieve processen hebben
zich ontwikkeld om informatie efficiënt te filteren, dieper te verwerken en op te slaan. Deze
processen berusten op hersenmechanismen. Door ervaring leert het brein om de
belangrijkste informatie op te slaan. Het gaat vooral om het complexe netwerk van
zenuwvezels door het gehele brein.
, De leer- en leefomgeving bepaalt diens ontwikkelingen.
- De ontwikkeling van de tiener wordt sterk beïnvloed door de fysieke omgeving waar
jongeren hun tijd doorbrengen. De leefomgeving en activiteiten waar de tiener veel mee
bezig is, blijken de emotionele, cognitieve en lichamelijke ontwikkeling te kunnen
beïnvloeden. Alle adolescenten reageren anders op een situatie. De reactie hangt af van de
persoonlijke biografie van de persoon, dus wat hij/zij eerder in het leven heeft meegemaakt
bepaalt welke informatie er op dat moment binnenkomt en hoe die wordt geselecteerd en
evt. wordt opgeslagen. Jongeren verwerken nieuwe ervaringen via het vergrootglas van
eerdere leer- en levenservaringen en zijn ontwikkelende persoonlijkheid.
Deel 1 – De mens tussen biologie en omgeving
H2 – Aanpassingen aan een nieuwe en veranderende omgeving
Het openstaan voor nieuwe dingen zit in de mens zijn genen. Nieuwe prikkels hebben mensen
destijds geholpen om zich aan te passen aan nieuwe of veranderende omgeving. Passie voor
nieuwigheid heeft de moderne mens in staat gesteld om zich aan te passen en grenzen te verleggen.
De mens past zich aan een veranderende omgeving aan als mens, groep, samenleving en als soort. De
kern van de aanpassing ligt bij het individu en deze moet hij in het geheugen opslaan. Belangrijke
herinneringen worden bewaard zodat ze in de toekomst worden hergebruikt. Dit wordt gedaan in de
hersenen. Hersenen zijn een orgaan dat een centrale rol heeft in de aansturing van ons lichaam. Via
zintuigen krijgen ze informatie binnen waarmee nieuwe objecten, verse gebeurtenissen en
interessante procedures goed kunnen worden beoordeeld. Belangrijk omdat het van
overlevingswaarde kan zijn. De hersenen stellen ons in staat om een afweging te maken, plan
bedenken, kiezen en toekomst scenario’s ontwerpen. De hersenfuncties zijn de basis van leren en de
creativiteit die ons in staat stelt om nieuwe routes/invalshoeken te overwegen en keuzes te maken
o.b.v. eerdere ervaringen. Jongeren maken gebruik van kennis en ervaring van anderen (volwassenen
en eerdere generaties).
Jongeren betreden nieuwe paden, oefenen vaardigheden en krijgen ervaring in het gebruik van opties
die zinvol/minder zinvol/schadelijk zijn. Ze ontplooien zichzelf als individu. De zoekende adolescent
wordt een zelfstandige, actieve en ondernemende persoon die veel gedragsopties heeft ervaren en
dus de beste kan uitzoeken. Goed dus als je openstaat voor nieuwe prikkels.
Definitie leren volgens het boek: De ontplooiing, het opdoen van kennis en ervaringen, en de
ontwikkeling van gedrag en beleving op grond van ervaringen.
Adolescenten staan vooral open voor leeftijdsgenoten en heeft interesse in meningen en oordelen
van leeftijdsgenoten. Emotioneel gekleurde informatie of prikkels met motiverende waarde hebben
meer kans om in het geheugen te worden opgenomen. Tieners hebben hun aandacht bij uitdagende
ervaringen en bij de meningen en belevenissen van de personen die belangrijk voor ze zijn: de
peergroup (leeftijdsgenoten). Dat is de basis voor hun nieuwsgierigheid, die samenhangt met de
rijping van het zenuwstelsel en daarmee ook de oorzaak is van hun impulsiviteit en hun soms nog
ongeremde gedrag. Tieners moeten ervaringen nog opdoen die helpen om impulsen te beteugelen
en om rationele, verstandige keuzes te maken.
Adaptief: zich aanpassend aan een nieuwe of veranderende omgeving. Informatieverwerking verwijst
naar aandacht voor de veranderende omgeving, de opname van informatie via de zintuigen, de
selectie van de zintuigelijke prikkels die moeten worden vastgelegd en het oproepen van eerder in
, het brein opgeslagen informatie. Adaptie is dus zorgen dat je als individu optimaal kunt anticiperen
op mogelijke veranderingen in de omgeving en je gedrag daarop aanpassen.
De fysieke context waarin de tiener leeft en de sociale omgeving bepalen wat het individu waarneemt
en op wat voor soort prikkels gereageerd moeten worden. De sociale omgeving is dus het rolmodel
en zorgt voor sturing die bepalend is voor de richting waarin de tiener zich ontwikkelt.
H3 – De mens en de leer- en vergeetmachine
Gedrag en belevingen hebben te maken met biologische processen. Dus cognitief functioneren,
waarnemingen, voorstellingsvermogen, denken, taal en sociale interacties. De hersenen zijn hiervoor
de motor. Ze onderhouden contact met omgeving en stellen ons in staat om te herkennen wat wel en
niet belangrijk is. Hersenen bepalen groei, herstel, voortplanting en zorgen voor weerstand tegen
ziekteverwekkers.
Honger, dorst, slaperigheid, zin in seks, euforie, boosheid, zenuwachtigheid en verveling hebben te
maken met lichamelijke processen. Bij iedereen zijn hersenen, lichamelijk bouwplan en taken en
functie hetzelfde.
Hedendaagse adolescenten zijn bezig met communicatie. De tiener is bezig met de virtuele
werkelijkheid. Hersenen zijn plastisch en passen zich aan de eisen die de omgeving stelt aan. Het
proces blijft dus hetzelfde.
Verandering in de hersenen zorgt ervoor dat we kunnen functioneren, voelen en denken, plannen
kunnen maken en kunnen kiezen. Signalen uit de zintuigen worden in de hersenen vertaald in
chemische en fysische boodschappen. Wordt vervolgens vergeleken met eerdere opgeslagen
informatie. De vergelijking leidt tot keuzes en een handelingsplan, wat vervolgens wordt
uitgevoerd/geëvalueerd. Kerntaken: het opnemen van zinvolle kennis en ervaringen die vanuit
eerdere generaties is gecumuleerd en het daarmee optimaliseren van de uitgangspositie van de laat-
adolescent in diens inpassing tot een zelfstandig persoon in de sociale groep en de samenleving.
Doordat hersenen constant een vergelijking maken tussen nieuwe prikkels en dat wat in het
geheugen is opgeslagen, worden de hersenen in staat gesteld om de meest relevante gedragsopties
te kiezen. (veel wordt dus ook niet opgeslagen). Hersenen zijn dus een leer- en vergeetmachine.
Het is lastig om een in een rumoerige klas te concentreren. Ook kost het hersenen veel energie om
een lange tijd te focussen want dit is cognitief belastend. Aandacht, afgeleid worden, concentratie,
werkgeheugen en andere cognitieve processen zijn van belang.
12 essentiële stappen voor het leren:
1. De oriëntatie op prikkels die binnenkomen via de zintuigen
2. Het maken van een eerste selectie van nieuwe informatie die mogelijkerwijs belangrijk
genoeg is om kort vast te houden
3. Het kort vasthouden in een soort tijdelijk buffertje: het werkgeheugen
4. Zodat de nieuwe prikkel kan worden vergeleken met wat ooit in de grote
geheugenbibliotheek is opgeslagen
5. Waardoor een vergelijking kan worden uitgevoerd: was een dergelijke prikkel eerder in het
leven relevant of niet?
6. Zodat vervolgens kan worden besloten om ook de nieuwe prikkel op te slaan
